De Fotografie van mijn Grootvader



Beelden van Nederlands-Indië
In augustus 1945 werd de Indonesische onafhankelijkheid uitgeroepen. Ruim vier jaar later, in december 1949, droeg Nederland de soevereiniteit formeel over aan de regering van de Republiek Indonesië. Tussen 1945 en 1949 werd de regio verscheurd door diplomatiek gemis en oorlogvoering, resulterend in schattingen van wel 100.000 Indonesische slachtoffers en 6.000 slachtoffers onder soldaten van de Nederlandse strijdkrachten. Hoewel de interventie van Nederland in 1945 aanvankelijk werd gezien als een ‘politionele actie’, een term die vaak door het Westen wordt gebruikt om een beperkte militaire operatie aan te duiden, heeft de tijd ons geleerd dat het niets minder was dan een oorlog aan de verkeerde kant van de geschiedenis; iets wat mijn opa besefte en waarover hij openlijk sprak ruim voordat het enigszins erkent werd door de Nederlandse regering.
Mijn opa diende van 1946 tot 1949 als soldaat in het Nederlandse leger in Indonesië. Gedurende deze jaren legde hij veel van zijn ervaringen vast door middel van fotografie. Alhoewel hij sporadisch inzichtvolle en openhartige anekdotes deelden over zijn tijd in Nederlands-Indië, wist ik pas van het bestaan van de foto’s na zijn overlijden in mei van vorig jaar (2023). De foto’s waren gebundeld in een boek, bestaande uit meer dan 200 afbeeldingen gemaakt in Borneo, Java, Tarakan en andere delen van Indonesië. Eenmaal de mogelijkheid te hebben gehad om de voorheen onbekende afbeeldingen grondig door te nemen, stond ik versteld van de diepgang, emoties en complexiteit die uit de beelden te herleiden zijn. Zo zag ik in de foto’s diverse elementen terugkomen, van een natuurlijke nieuwsgierigheid voor de omgeving tot aan een oog voor detail en mens. Op deze pagina kunt u de gearchiveerde beelden vinden en verkennen, gecategoriseerd op basis van locatie en vergezeld van een korte tekst waarin de reis van mijn opa naar Indonesië kort wordt beschreven, evenals informatie over het standpunt van mijn grootvader ten aanzien van oorlog en de normen en waarden waar hij in mijn beleving voor stond. Ik nodig iedereen dan ook uit om de afbeeldingen op een open en leerzame wijze te bekijken, waarbij het besef vooraan staat dat de foto’s niet alle kanten van een verhaal vertegenwoordigen, maar dienen als een belangrijke aanduiding van het collectieve geheugen van een bepaalde zijde.
Vervolg de onderstaande tekst of ga direct naar de gearchiveerde foto's door hier te klikken.
Zijn tijd als soldaat
Jeu, geboren op 8 april 1925 in een klein dorpje in Noord-Limburg, was een hardwerkende man en bracht zijn jeugdige jaren door in het landbouwonderwijs. Hier bereidde hij zich voor op de taak om boer te worden, wat hij uiteindelijk met veel plezier deed. Zo had hij een kleine boerderij met niet veel meer dan wat vee, varkens, een paar paarden en een selectie aan fruit en groenten. Alhoewel hij dit ongetwijfeld de rest van zijn leven onafgebroken had kunnen doen, zorgde de onlangs ingevoerde militaire dienstplicht ervoor dat zijn tijd als boer, althans voorlopig, onbedoeld ten einde kwam. De mannen die in 1925 geboren werden behoorden tot de eerste groep mensen die de verplichting kregen om zich bij het Nederlandse leger aan te sluiten. Tot 1946 gebeurde dat alleen op vrijwillige basis. Zo trad mijn opa in dienst op 1 juli 1946, ondanks dat hij daartoe geen wens of intentie voor had. Jeu werd gestationeerd bij de Ernst Casemir-kazerne in Roermond, van waaruit hij samen met ruim 800 andere militairen naar Indonesië werd gestuurd. Gedurende deze periode in de geschiedenis bevond de regio zich midden in de Indonesische Nationale Revolutie, die symbool kwam te staan voor de strijd tegen de dekolonisatie van voormalig Nederlands-Indië. Als onderdeel van bataljon 3-11-RI vertrok Jeu op 15 oktober 1946 per boot, de Kota-baroe, en arriveerde op 17 november 1946 in Makassar, Zuid-Celebes. De eerste Nederlandse soldaten die in de Oost-Indonesische regio’s arriveerden deden dat een jaar eerder, in 1945, toen de ‘politionele actie’ begon. Bij aankomst in Zuid-Celebes kreeg het gehele bataljon een spoedcursus in beveiliging en bewaking, waarna de soldaten werden verdeeld over verschillende taken en territoria. Jeu werd gestationeerd op een klein eiland voor de kust van Borneo, genaamd Tarakan. Hier kreeg hij samen met de rest van de groep, bestaande uit een korporaal, een sergeant en ongeveer tien andere soldaten, de taak de Bataafse Petroleum Maatschappij te bewaken. De wisseling van de wacht vond maandelijks plaats, waarbij de te bewaken locatie bijna een nacht varen verwijderd was van het eiland. Volgens mijn opa was de inheemse bevolking hier, ondanks de taalbarrières, vriendelijk en behulpzaam.
Hoewel Jeu slechts twee jaar in het leger zou dienen, bleef hij vanwege de aanhoudende en voortdurende escalatie van regionale oorlogvoering uiteindelijk meer dan 40 maanden; een jaar en vier maanden langer dan verwacht. Gedurende die jaren was hij getuige van veel gebeurtenissen, ontmoette hij veel mensen en reisde hij door verschillende landschappen en regio’s. Zijn tijd in Indonesië was grotendeels verdeeld tussen het eiland Tarakan en de uitgestrekte stukken land op de eilanden van Celebes en Java. Terwijl zijn tijd in Tarakan relatief vreedzaam verliep en de soldaten en de lokale bevolking zonder conflict met elkaar samenleefden, was de situatie op Java en Celebes nogal anders. Hier kregen de soldaten, anders dan in Tarakan, het bevel bewapend te blijven en veel steden en regio's werden geplaagd door misdaad en lokale bendes. Hoewel hij er zich nooit veelvuldig over uitte, weet ik dat mijn opa en zijn bataljon meermaals te maken hebben gekregen met schermutselingen en vuurgevechten. Bataljon 3-11-RI verloor tussen 1946 en 1949 ruim 24 soldaten.
Na 40 maanden begon op 18 december 1949 de reis terug naar Nederland. Het schip, de Grote Beer, arriveerde op 8 januari 1950 in Amsterdam. Vanuit daar werden de soldaten per bus terug naar huis vervoerd. Voor mijn opa betekende dit dat hij eindelijk weer van het land kon leven na een voorheen onverwachte en ongewenste reis. Overigens werd er vanuit de Nederlandse overheid vrijwel geen nazorg geboden aan de terugkerende soldaten.












Zijn normen en waarden
Ik heb mijn opa leren kennen als een man van weinig woorden, hij sprak wanneer hij iets te zeggen had en luisterde wanneer een ander iets vertelde; een karakter van het sterke, stille type, dat doet denken aan Gary Cooper. Net als iedereen had mijn opa zijn overtuigingen, gebaseerd op de normen en waarden waar hij zich aan vast hield. Hij was het misschien niet altijd met iedereen eens, of deelde niet altijd dezelfde opvattingen als degene die tegenover hem zat, maar hij geloofde altijd in het universele aspect van de menselijke ervaring: we zijn allemaal gemaakt van vlees en bloed, we hebben allemaal onze persoonlijke tegenslagen, en we zijn allemaal gelijk. Onze verschillen kunnen ons misschien verdelen, maar in de kern is er veel meer dat ons verenigt; het begrip dat mensen in onenigheid vaak hetzelfde doel hebben, maar verschillende meningen hebben over hoe dit te bereiken. Deze overtuigingen stonden voorop bij alles wat hij deed, of het nu ging om zijn passie voor landbouw, het opvoeden van kinderen of de zorg voor zijn partner. Ondanks het schaarse woordgebruik van mijn opa herinner ik mij verhalen uit het verleden die hij incidenteel met zijn familie deelde, waaronder verhalen uit zijn tijd als soldaat in Indonesië. Wat mij altijd het meest bijbleef aan deze verhalen was het gemak waarmee hij zijn mening over het onderwerp uitte, waarbij hij altijd de wandaden van zijn eigen land veroordeelde en niet schuwde achter de verschrikkingen van oorlog. Zijn verhalen waren nooit verheerlijkt of geromantiseerd, maar gaven inzicht in de ware tragiek van oorlog; een realistische beschrijving die niet altijd vanzelfsprekend wordt geacht onder de verdwijnende generaties. Mijn opa wekte dan ook altijd de indruk een hekel gehad te hebben aan oorlog vanwege alle verwoesting, wanhoop en ellende die het uitroept over diegene, zowel mens als dier, die dit het minst verdienen. Dit is iets wat ik hem regelmatig heb horen mompelen terwijl er met een luid volume naar natuurdocumentaire’s of nieuws- en sportuitzendingen werd gekeken. Waarschijnlijk zonder enige bewuste intentie daartoe, zorgde mijn opa ervoor dat zijn normen en waarden altijd bekend waren.
In de verschillende verhalen die ik mijn opa door de jaren heen heb horen vertellen, zal ik altijd zijn vermogen en bereidheid koesteren om de strijd van een ander te begrijpen. Hoewel ik niet weet in welke mate zijn verplichte militaire tijd en de opgedane ervaringen zijn geloof hierin hebben helpen vormen, kan ik mij goed de impact hiervan voorstellen. Ik waardeer het dan ook vele verhalen aan te hebben mogen horen. Het luisteren naar de gedachten en meningen over oorlog en alle destructie en ellende die het met zich meebrengt, verteld door iemand die de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt en voor het Nederlandse leger heeft gevochten in een oorlog die hij, zoals alle oorlogen en conflicten, niet goedkeurde, biedt inzicht in het belang van ervaringen en het vermogen en de bereidheid om daaruit lessen te trekken. Wanneer mijn opa sprak over zijn tijd in het leger hield hij vaak rekening met de periode waarin het zich afspeelde. Hoewel Jeu altijd vooropstelde dat de Nederlandse regering met hele andere intenties naar Indonesië had moeten gaan, wist hij, net als vele andere soldaten en burgers in die tijd, niet beter dan te geloven wat er werd verteld door de instanties die geacht worden goed van kwaad te kunnen onderscheiden. Media, nieuws en kennis bereikten de mensen niet met de efficiëntie en snelheid waar wij tegenwoordig bekend mee zijn. Mensen hadden niet de mogelijkheid om al het nieuws in een oogomslag tot hun beschikking te krijgen; veel bronnen waren er niet, en het was dan ook niet zo gelaagd en alomvattend als waar het nu naar streeft. Ondanks deze nuance heeft Jeu nooit enige twijfel uitgesproken over het feit dat de Nederlandse inmenging tussen 1945 en 1949 immoreel en misleidend was. Mijn opa straalde de bereidheid uit om te leren en te luisteren naar een ander, waarbij scenario’s aangepakt werden met een altruïstische benadering. Hij zou dan ook nooit de wandaden van het Nederlandse verleden excuseren of bagatelliseren omdat hij het belang van erkenning en reflectie begreep voor een gelijkwaardige samenleving.
De gearchiveerde beelden
Van lokale burgers tot aan bergachtige landschappen, en kameraadschap tot aan militaire begrafenissen; de gearchiveerde beelden zijn thematisch divers en tonen verschillende kenmerken die een weerspiegeling zijn van de omstandigheden waarin ze zijn gemaakt. De foto’s bieden de kijker de mogelijkheid om gedetailleerde en onontdekte beelden van het leger in toenmalig Nederlands-Indië te bekijken. De gearchiveerde beelden zijn dan ook uitgelicht met educatieve en informatieve doeleinden, waarbij iedereen die geïnteresseerd is in de samenloop van geschiedenis en fotografie de mogelijkheid krijgt een glimp van het verleden op te vangen.
De overgrote meerderheid van deze afbeeldingen bevat geen beschrijving, en veel van de mensen, landschappen en objecten die hierin voorkomen blijven vooralsnog ongeïdentificeerd. Bij het merendeel van de gearchiveerde beelden stond echter wel een locatie vermeld, zodoende zijn de afzonderlijke categorieën hier dan ook op ingedeeld. De eerste drie categorieën bestaan uit de locaties Borneo, Tarakan en Java, en de laatste twee categorieën bevatten afbeeldingen van ongeïdentificeerde locaties en ingekleurde recreaties. Alle onderstaande categorieën zijn vergezeld van een galerij met daarin 10 geselecteerde afbeeldingen. Daarnaast is er ook de mogelijkheid om alle afbeeldingen van de bijbehorende categorieën te bekijken door middel van de bijgevoegde link. Alle vijf categorieën zijn hieronder te vinden.




Borneo
De foto’s gemaakt op Borneo tonen voornamelijk natuurlandschappen, waarbij de lokale bevolking samengaand met de soldaten zich door de stromende kanalen van de regionale rivieren voortbewegen. Deze afbeeldingen werpen een eerste blik op de thema’s van mens en land. Blader door de galerij voor een samengestelde selectie, of bekijk alle 30 afbeeldingen van deze categorie door hier te klikken.
Tarakan
Gelegen in het oostelijke deel van de Celebeszee, nabij Noordoost-Borneo, het eiland Tarakan was een belangrijke locatie voor de productie van olie in de tijd van Nederlands-Indië. De beelden van Tarakan weerspiegelen verschillende aspecten van het militaire leven op het eiland. Blader door de galerij voor een samengestelde selectie van 10 foto’s, of bekijk alle 66 afbeeldingen van deze categorie door hier te klikken.








Java
Van een groep pasgeborenen tot aan militaire herdenkingsdiensten: de foto's gemaakt op Java, een van de Grote Soendra-eilanden in Indonesië en 's werelds dichtstbevolkte eiland, tonen afwisselende karakteristieken en omgevingen; van stad tot platteland. Blader door de galerij voor een samengestelde selectie van 10 foto’s, of bekijk alle 81 afbeeldingen van deze categorie door hier te klikken.
Onbekend
Van kustgebieden tot aan militaire kampen en regionale markten: deze afbeeldingen bevatten geen beschrijving van de locaties en zijn tussen 1946 en 1949 op verschillende plekken genomen. Blader door de galerij voor een samengestelde selectie, of bekijk alle 60 afbeeldingen van deze categorie door hier te klikken.








Ingekleurd
Met behulp van AI (kunstmatige intelligentie) zijn de originele zwart-witfoto's ingekleurd. Hoewel bepaalde afbeeldingen een meer realistische inkleuring bieden dan andere, helpt het desalniettemin om een levendig beeld te schetsen van de wereld zoals mensen die destijds zouden hebben gezien. Blader door de galerij voor een samengestelde selectie van 10 foto’s, of bekijk meer afbeeldingen in kleur door hier te klikken.